Người Việt-Anh Quốc

 

Chỉ kéo dài hơn 30 phút, cuốn phim tài liệu Đất Lành Chim Đậu (On Healing Land, Birds Perch) đã để lại cho khán giả nhiều cảm xúc, nhiều điều để suy gẫm. Phim được công chiếu ra mắt ở Quận Cam vào tối ngày 9 tháng 5 năm 2025 tại rạp Lido Newport Beach, nhân tháng tưởng niệm 50 chấm dứt chiến tranh Việt Nam. Buổi chiếu phim do Orange County Film Society thực hiện, với sự phối hợp của Newport Beach Film Festival, và Hội Văn Học Nghệ Thuật Việt Mỹ (VAALA). Phim do Naja Phạm Lockwood đạo diễn; với giám đốc sản xuất là nhà văn Lan Cao.Bộ phim tài liệu xoay quanh câu chuyện của những gia đình, những đứa trẻ từ hai miền Nam, Bắc là nạn nhân của cuộc chiến tranh Việt Nam. Đó là bà June (Dung) con gái của Thiếu Tướng Nguyễn Ngọc Loan; ông Nguyễn Từ Huấn con trai của Trung Tá Nguyễn Tuấn thuộc quân đội VNCH; ông Thông, bà Loan con của đại úy Việt Cộng Nguyễn Văn Lém (Bảy Lốp). Cả đạo diễn và nhà sản xuất cũng là từng những đứa trẻ chịu ảnh hưởng của chiến tranh Việt Nam. Naja Phạm là con gái của nhân viên USAID trong lĩnh vực tình báo, cùng gia đình rời Việt Nam trên một chuyến tàu vào ngày 28/04/1975. Lan Cao là con gái của Đại Tướng Cao Văn Viên, đã từng chứng kiến chiến tranh “vào đến cửa nhà mình” trong dịp Tết Mậu Thân 1968..

 

Những nhân vật trong phim xoay quanh một bức ảnh nổi tiếng vào bậc nhất của chiến tranh Việt Nam: Tướng Loan hành quyết tù nhân bị trói tay Bảy Lốp trên đường phố Sài Gòn giữa lúc thành phố chìm ngập trong khói lửa chiến tranh vào Tết Mậu Thân 1968. Bức ảnh do phóng viên AP Eddie Adams chụp, được cho là một trong những yếu tố góp phần làm thay đổi cục diện của cuộc chiến. Sau khi bức ảnh được lan truyền trên các phương tiện truyền thông Hoa Kỳ, phong trào phản chiến ở Mỹ đã bùng phát dữ dội, dẫn đến việc chính phủ Hoa Kỳ phải tìm cách rút quân đội Mỹ ra khỏi Việt Nam; Quốc Hội buộc phải cắt viện trợ chính phủ VNCH, dẫn đến sự sụp đổ của Miền Nam vào ngày 30/04/1975. Theo nhiều nguồn tin, Tướng Loan xử bắn Bảy Lốp vì tin rằng người này đã chỉ huy giết hại cả gia đình Trung Tá Thiết Giáp Nguyễn Tuấn. Người duy nhất sống sót trong gia đình này là ông Nguyễn Từ Huấn, năm đó mới 9 tuổi. Sau đó ông Huấn được người chú nhận làm con nuôi, đưa sang Mỹ sau ngày Sài Gòn thất thủ; và hiện nay là Phó Đề Đốc Hải Quân Hoa Kỳ gốc Việt đầu tiên, là niềm hãnh diện của cộng đồng người Việt.

 

Những câu truyện kể của bà Dung, ông Huấn, bà Loan & ông Thông đan lẫn vào nhau trong phim. Đó là những câu chuyện thật của những nạn nhân từ ba gia đình mà suốt cuộc đời của họ bị ảnh hưởng sâu đậm trực tiếp bởi những sự việc xảy ra đằng sau bức ảnh định mệnh này.

Bà Dung nhớ lại những năm tháng gia đình mới qua Mỹ, khi biết được tướng Loan đang định cư ở Virginia, một số người vận động để trục xuất ông, vì xem ông là tội phạm chiến tranh. Lần đầu tiên bà nhìn thấy bức ảnh này là khi đang học lớp 11. Các bạn học khi biết bà là con của người trong bức ảnh đã nhìn bà như con của một kẻ sát nhân. Tướng Loan trong những ngày mới định cư ở Mỹ phải làm việc thêm ở một nhà hàng. Khi nhận ra ông là người trong bức ảnh, nhà hàng của ông đã bị những người phản đối đến quấy rối, viết dòng chữ “tội phạm chiến tranh” trên tường. Cuộc sống của gia đình đã khó khăn khi phải làm lại từ đầu với đôi bàn tay trắng, nay lại còn thêm căng thẳng về tinh thần. Như một qui luật bất thành văn, không ai trong gia đình nhắc đến những gì đã xảy ra trong bức ảnh đó.

 

Ông Huấn không thể nào quên cái ngày gia đình mình bị thảm sát ở Sài Gòn từ hơn nửa thế kỷ trước. Phong tục Việt Nam ngày Tết coi trọng việc ai là người xông đất sau đêm giao thừa, vì tin rằng điều này sẽ ảnh hưởng đến vận may rủi trong cả năm. Sau thời khắc giao thừa Tết Mậu Thân, là một đứa trẻ, ông vô tình bước ra khỏi nhà để theo dõi tiếng pháo, rồi trở vào nhà và trở thành “người xông đất bất đắc dĩ.” Ông nhận một cái tát tai của bố cho việc phá vỡ phong tục cổ truyền. Và rồi sau đó, ông chứng kiến cảnh gia đình bị thảm sát. Bản thân ông cũng bị thương do đạn bắn trượt qua đầu, nhưng may mắn là người sống sót duy nhất trong gia đình. Trong suốt thời thơ ấu và cả khi lớn lên ở Mỹ, ông luôn tự dằn vặt, trách móc bản thân. Có phải ông là người đã đem vận rủi đến cho gia đình không? Tại sao ông không chết cùng mọi người, mà phải sống trong nỗi ân hận kéo dài suốt đời này?

 

Bà Loan ngồi bên bàn thờ ông Bảy Lốp nói trong nước mắt rằng mình chỉ biết mặt cha qua tấm ảnh bị Tướng Loan hành quyết. Mỗi năm vào dịp 30/04, nhà nước chiếu lại hình ảnh này để vinh danh người cha quá cố, bà và anh của bà là ông Thông lại càng thêm nhớ cha. Ra thăm mộ cha, nhưng đó chỉ là ngôi mộ không có thi hài người quá cố. Người Việt xem việc tìm được hài cốt của người thân đem về thờ cúng là quan trọng. Gia đình bà không có được may mắn đó. Bà nói trong làn nước mắt “Phải chi không có chiến tranh, gia đình bà đâu đến nỗi đau thương đến vậy…”

 

Ai cũng khổ đau. Ai cũng tìm cách tự an ủi mình để vượt qua những nỗi đau dai dẳng. Đối với bà Dung, cha của mình, tướng Loan, là một người nhân hậu. Việc ông xử bắn tù nhân là một quyết định mà chỉ có ông mới có quyền phán xét.  Bức ảnh không nói lên toàn diện vấn đề. Bức ảnh không cho thấy 15,000 người dân Việt chết trong Tết Mậu Thân. Bức ảnh không cho thấy cảnh gia đình Trung Tá Tuấn bị thảm sát trước đó kinh khủng đến mức độ nào. Nếu đặt mình vào hoàn cảnh của Tướng Loan lúc đó: nhìn người dân thường chết oan, gia đình đồng đội bị sát hại, liệu ông có thể có lựa chọn khác?

 

Hình ảnh ông Huấn đi một mình giữa rừng thông, ôm những thân cây khổng lồ như để tìm sự thông cảm của thiên nhiên làm người xem xúc động. Để vượt qua những dằn vặt của quá khứ, ông quyết định sống sao cho xứng đáng. Khi gia đình ông được Hạm Đội 7 cứu vớt để đưa sang Mỹ, ông nuôi ý định tham gia vào lực lượng hải quân Hoa Kỳ như một hành động đền ơn đáp nghĩa. Và ông đã thực hiện được ước mơ của mình. Việc trở thành Phó Đề Đốc Hải Quân gốc Việt đầu tiên có lẽ vượt xa giấc mơ của một cậu bé mồ côi cha mẹ trong chiến tranh Việt Nam từ nửa thế kỷ trước.

 

Bà Loan, ông Thông từ Việt Nam cho biết vô cùng thông cảm với nỗi đau mất người thân của ông Huấn. Nhưng họ quả quyết rằng cha mình không phải là thủ phạm đã sát hại gia đình Trung Tá Tuấn. Theo họ, vào thời điểm xảy ra vụ thảm sát, ông Bảy Lốp không thể có thời gian để di chuyển từ những địa điểm ông đã có mặt trong thành phố để đến nhà ông Huấn. Họ tin rằng nếu Tướng Loan hành động chậm hơn và suy xét thêm, cơ hội sống sót của cha mình là rất lớn.

 

Sau nửa thế kỷ nhìn lại, những tình tiết của câu chuyện đau thương trong chiến tranh này có được làm sáng tỏ? Tướng Loan chưa bao giờ nói về việc liệu ông có đủ bằng chứng người sát hại gia đình Trung Tá Tuấn là Bảy Lốp. Bản thân ông Huấn khi nhìn hình ảnh ông Bảy Lốp bị hành quyết cũng không thể xác nhận đó là người giết cha mẹ mình.

 

Như vậy đâu là sự thật? Và có thật sự cần thấy rõ hết mọi uẩn khúc của một quá khứ buồn để vượt qua nó? Những nhân vật lịch sử trong phim có lẽ phải tự tìm cho chính mình những cách khác để hướng đến tương lai. Sau khi can đảm ngồi trước ống kính để kể về câu chuyện của gia đình mình, bà Dung và các con đã không còn né tránh nói chuyện về quá khứ nữa. Bà kể cho các con nghe về câu chuyện ông ngoại; và các cháu tỏ lòng yêu quí, kính trọng ông. Bà không còn chống đối việc trở về Việt Nam, và cho biết sẽ đồng tình nếu các con về quê hương để tìm hiểu về cội nguồn của mình.

 

Ông Huấn nói rằng khoảnh khắc hạnh phúc nhất trong đời ông là khi thấy con cái của mình lớn lên và hòa nhập vào xã hội Mỹ. Ông cũng tìm thấy ý nghĩa của việc cống hiến trong vai trò một phó đề đốc, bảo vệ đất nước mà ông đã nhận làm quê hương thứ hai.

 

Bà Loan, ông Thông ở Việt Nam nói rằng sau 50 năm, họ muốn khép lại quá khứ để bước sang một trang mới. Theo họ, trang mới này chắc chắn tốt đẹp hơn cho cả hai phía.

 

Chỉ dài hơn 30 phút, Đất Lành Chim Đậu thu hút khán giả ngay từ những cảnh quay đầu tiên. Bố cục phim mạch lạc cho dù có đến ba câu chuyện được kể đan lẫn vào nhau. Cách đặt ống kính, kỹ thuật quay phim, sử dụng âm nhạc đều góp phần lôi cuốn khán giả vào thế giới nội tâm đầy trăn trở của các nhân vật. Đất Lành Chim Đậu có cách tường thuật thực tế của một bộ phim tài liệu, nhưng cũng có khi đầy tình cảm, giàu cảm xúc như phim truyện.

Trong phần trả lời phỏng vấn sau buổi chiếu phim, đạo diễn Naja Phạm và giám đốc sản xuất Lan Cao đều nói rằng một trong những mục đích khi thực hiện Đất Lành Chim Đậu là muốn có một cuốn phim về chiến tranh Việt Nam dưới góc nhìn của những người Việt hải ngoại. Trước đây, phim về đề tài này chỉ thể hiện quan điểm của người Mỹ hay phía chính quyền cộng sản Việt Nam. Hơn nữa, Đất Lành Chim Đậu là cuốn phim tài liệu đầu tiên có tiếng nói của người dân Việt Nam cả trong nước lẫn hải ngoại.

Cuộc chiến đã kết thúc sau nửa thế kỷ, những người trong cuộc đã lần lượt ra đi. Chiếu ngọn đèn vào những con người và những cuộc đời của thế hệ thứ hai, lớn lên tập sống với những vết thương chiến tranh hằn khắc như một phần DNA của chính mình, phim “Đất Lành Chim Đậu” như tên gọi, mang theo câu chuyện của đàn chim Việt chắp cánh cố vượt qua miền quá khứ gắng tìm lại phần nào sự  bình yên, lành lặn cho bản thân và cho thế hệ tương lai.

Doãn Hưng